13. Simple verbal clauses

• the minimal verbal clause consists of a single verb
• only inflectional morphology is (optional) ta- (6.1), compare with
• personal proclitics can occur on verb ; no transitive 1+2 attested
  • usually express P, 2A attested
  • wïrë and ejnë rarely cliticized
• arguments can be expressed by pronouns or nouns / noun phrases
• "free" order
• clausal particles?

1. 1. epese

      epese epe -se escape-pst

      ‘They got away.’ ()
   2. yakaramaja

      yakaramaja -ja tell-neg

      ‘They didn't tell.’ ()

1. tayakaramaja

   tayakaramaja ta- -ja 3p-tell-neg

   ‘They didn't tell it.’ ()

1. 1. uyïwïj yawë usenejkari sukuri jwama

      u =yïwïj u =y- ïwïj -∅ 1=lk-house-pert

      yawë yawë loc

      u =senejkari u =-ri 1=stay-ipfv

      sukuri sukuri silently

      jwama   ***

      ‘I silently stay in my house.’ (Conversación sobre la risa entre GrMe y ElPe : 28)
   2. aniki ta uyeremari

      aniki aniki who

      ta ta like

      u =yeremari u =-ri 1=feed-ipfv

      ‘Who was going to feed me then?’ ()

1. 1. tototomo pata yaka mëtëja

      tototomo toto -tomo non_Indian-pl

      pata pata -∅ village-pert

      yaka yaka all

      më =tëja më =të -ja 2=go-neg

      ‘You don't go to the creoles' village.’ ()
   2. mëwë wïrë ya

      më =wë më =wë -∅ 2=kill-ipfv

      wïrë wïrë 1pro

      ya ya erg

      ‘I will kill you.’ ()

1. ejwintikatojpano, moneka

   ej =wintikatojpano ej =wintika -tojpano 1+2=disappear-fut.concl

   moneka moneka girl.voc

   ‘We will be finished, daughter.’ ()

13.1 Person proclitics

• Second person A
  • më marking A in
  • subordinate clauses and
  • is 'learn' transitive?

1. 1. michi ma mëyapëjjrama

      michi michi med.anim

      ma ma rst

      më =yapëjjrama më =yapëj -jrama 2=grab-proh

      ‘Do not touch this.’ ()
   2. mëinija ka, aniki pinchi, tënësem warai yichapë, okonotojpe

      më =inija më =ini -ja 2=see-neg

      ka ka q

      aniki aniki who

      pinchi pinchi hes

      tënësem tënësem fish

      warai warai like

      yichapë   ***

      okonotojpe   ***

      ‘You have not seen a fish that is put on to dry.’ ()
   3. tëwï ma takï mëyakarama chijpë wararë kwa ta sënkatoj mëtë

      tëwï tëwï 3pro

      ma ma rst

      takï takï cnfrm

      më =yakarama më =-∅ 2=tell-ipfv

      chijpë chi -jpë cop-pst.acnnmlz

      wara =rë wara =rë thus=emp

      kwa kwa how

      ta ta like

      sënkatoj -toj finish-circ.nmlz

      mëtë   ?

      ‘Tell us again how they ended up there.’ ()

1. mëwë wïrë ya

   më =wë më =wë -∅ 2=kill-ipfv

   wïrë wïrë 1pro

   ya ya erg

   ‘I will kill you.’ ()

1. 1. mërë warë mëyënëtojpano ka uyakërë mërë wepïrï

      mërë mërë med.inan

      wa =rë wa =rë thus=emp

      më =yënëtojpano më =yënë -tojpano 2=eat(meat)-fut.concl

      ka   ?

      u =yakërë u =y- akërë 1=lk-with

      mërë mërë 2pro

      wepïrï wepï -rï come-ipfv

      ‘So for you to eat you came with me?’ ()
   2. mëyakarama mare

      më =yakarama më =-∅ 2=tell-ipfv

      mare mare rel.inan

      ‘What you are talking about.’ ()

1. 1. kwase mëëmpamïjpë ejnë waimu yaye

      kwase kwase how

      më =ëmpamïjpë më =ëmpamï -jpë 2=learn-pst

      ejnë ejnë 1+2pro

      waimu waimu -∅ language-pert

      yaye yaye loc

      ‘How you learned our language.’ ()
   2. irëjpë, kwaraijyawë rë mëëmpamïjpë tajto marë ti?

      irëjpë irëjpë then

      kwaraijyawë   ***

      rë rë emp

      më =ëmpamïjpë më =ëmpamï -jpë 2=learn-pst

      tajto taj -to say-circ.nmlz

      marë marë rel.inan

      ti ti hsy

      ‘Afterwards, when did you learn what you say?’ ()

1. mërë ya wïrë inija wejtane

   mërë mërë 2pro

   ya ya erg

   wïrë wïrë 1pro

   inija ini -ja see-neg

   wejtane wej -tane cop-cncs

   ‘Although you won't see me.’ ()

1. mërë ma ejnë waimu yaye mëwaimuru

   mërë mërë 2pro

   ma ma rst

   ejnë ejnë 1+2pro

   waimu waimu -∅ language-pert

   yaye yaye loc

   më =waimuru më =waimu -ru 2=speak-ipfv

   ‘Only your speak in our language.’ ()

• First person A

1. uyepematojpe pïrarë wïrë inawë

   u =yepematojpe u =yepema -tojpe 1=pay-purp

   pïrarë pïrarë neg.exist

   wïrë wïrë 1pro

   inawë inawë have

   ‘I can't afford to pay.’ ()

• Transitive local scenarios

1. 1. entë mëinpojra wïrë ya

      entë entë here.loc

      më =inpo =jra më =in -po -∅ =jra 2=see-des-ipfv=neg

      wïrë wïrë 1pro

      ya ya erg

      ‘I don't want to see you here.’ ()
   2. mëini wïrë ya

      më =ini më =ini -∅ 2=see-ipfv

      wïrë wïrë 1pro

      ya ya erg

      ‘I will see you.’ ()
   3. tëwï ke ma mëyepema wïrë ya, ta ti ta

      tëwï tëwï 3pro

      ke ke ins

      ma ma rst

      më =yepema më =yepema -∅ 2=pay-ipfv

      wïrë wïrë 1pro

      ya ya erg

      ta ta -∅ say-ipfv

      ti ti hsy

      ta ta like

      ‘"I'll pay you only this," he said.’ ()

• one attested case of ta- on the lexical verb of a -pëkë construction w/ 2nd person a on aux ❕
  • zero-marked third person on transitive verbs with 1a or 2a
• one example of më ‘2a’ on imperative verb ❕

• *t‑V‑se is no more — the t‑ is gone, except in lexicalized items

• only free first person pronouns with V-initial verbs:

1. tëwï wïrë inija

   tëwï tëwï 3pro

   wïrë wïrë 1pro

   inija ini -ja see-neg

   ‘I didn't see that.’ ()

1. tawara chipëkë takï wïrë ëmpamïja wejsapë tase wïrë

   tawara tawara too

   chipëkë chipëkë because

   takï takï cnfrm

   wïrë wïrë 1pro

   ëmpamïja ëmpamï -ja learn-neg

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   tase ta -se say-pst

   wïrë wïrë 1pro

   ‘Since it was like that, I did not learn, I said.’ ()

• unmarked third person:

1. yajtëpe neke n ti warotakontomo wejsapë

   yajtëpe yajtëpe before

   neke =n neke =n cntr=ints

   ti ti hsy

   warota =kontomo warota -∅ =kontomo work-ipfv=pl

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   ‘At the beginning they worked.’ ()

13.2 Intransitive clauses

13.2.1 First person

1. Preverbal pronoun

   wïrë yaruwarijra

   wïrë wïrë 1pro

   yaruwari =jra yaruwa -ri =jra laugh-ipfv=neg

   ‘I don’t laugh.’ (Conversación sobre la risa entre GrMe y ElPe : 4)

1. Postverbal pronoun

   këyaja wïrë

   këyaja këya -ja think-neg

   wïrë wïrë 1pro

   ‘I don't know.’ ()

1. Preverbal pronoun and prefix

   aaa usukuru morone ta, wïrë usujta ta ne

   aaa aaa ah

   u =sukuru u =suku -ru 1=urine-pert

   morone morone hurting

   ta ta like

   wïrë wïrë 1pro

   u =sujta u =-∅ 1=urinate-ipfv

   ta =ne ta =ne like=ints

   ‘My urine hurts, I will urinate.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 23)

• not attested: prefixed verb followed by pronoun

13.2.2 Second person

• not attested: pronoun

13.2.3 Third person

1. Zero

   wïnïjse

   wïnïjse wïnïj -se sleep-pst

   ‘He slept.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 6)

1. Preverbal NP

   irëjpë tëwï waijtatomo nwajtëri

   irëjpë irëjpë then

   tëwï tëwï 3pro

   waijtatomo waijta -tomo mouse-pl

   nwajtëri nwajtë -ri dance-ipfv

   ‘Then the mice were dancing.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 16)

1. Postverbal NP

   wepïrï makë

   wepïrï wepï -rï come-ipfv

   makë makë mom

   ‘My mother is coming.’ ()

1. Preverbal pronoun

   tëwï nwajtënëpëkë

   tëwï tëwï 3pro

   nwajtënëpëkë nwajtë -nëpëkë dance-prog.intr

   ‘He was dancing.’ ()

1. Postverbal pronoun

   ë'ë, tawara takï chapëtiri tëwï

   ëʼë ëʼë yes

   tawara tawara too

   takï takï cnfrm

   chapëtiri chapëti -ri squeal-ipfv

   tëwï tëwï 3pro

   ‘Yes, he also shouts that.’ ()

• të has an irregular third person marker ij-:

1. waraijtokon maniki irëjpë ijtëse

   waraijtokon waraijtokon man

   maniki maniki rel.anim

   irëjpë irëjpë then

   ijtëse ij- të -se 3-go-pst

   ‘Then the man went.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 45)

13.3 Transitive clauses

There are several factors that play a role here:

1. presence or absence of prefix
2. presence or absence of pronouns and NPs
3. order of free arguments
4. presence or absence of ya

13.3.1 Third on third

1. preverbal pronoun with ya

   tëwï ya nepïjpë wejsapë

   tëwï tëwï 3pro

   ya ya erg

   nepïjpë nepï -jpë bring-pst

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   ‘He brought it.’ ()

❕