Text: Cuento de las ratas por AnFo

1. makë ya ta taji rë

   makë makë mom

   ya ya erg

   ta ta -∅ say-ipfv

   taji taji foc

   rë rë emp

   ‘My mother told this (story).’ (Cuento de las ratas por AnFo : 1)

1. waijta

   waijta waijta mouse

   ‘The mice.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 2)

1. enijpëtërë waraijtokomo ijtëse ti mïjna tëijpo wïnïjse

   enijpëtë =rë enijpëtë =rë one=emp

   waraijtokomo waraijtokomo man

   ijtëse ij- të -se 3-go-pst

   ti ti hsy

   mïjna mïjna there.all

   tëijpo tëijpo far

   wïnïjse wïnïj -se sleep-sup

   ‘A man went there, far, to sleep.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 3)

1. yutu yaka

   yutu yutu forest

   yaka yaka all

   ‘To the woods.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 4)

1. irëjpë ti ta ti ta

   irëjpë irëjpë then

   ti ti hsy

   ta ta -∅ say-ipfv

   ti ti hsy

   ta ta like

   ‘Then she said:’ (Cuento de las ratas por AnFo : 5)

1. wïnïjse

   wïnïjse wïnïj -se sleep-pst

   ‘He slept.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 6)

1. tawani yawë senejka wejsapë irëjpë ënujse kawë

   tawani tawani darkness

   yawë yawë loc

   senejka -∅ stay-ipfv

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   irëjpë irëjpë then

   ënujse ënuj -se go_up-pst

   kawë kawë high

   ‘He was staying in the dark and then went up high.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 7)

1. kawë ënujse irëjpë

   kawë kawë high

   ënujse ënuj -se go_up-pst

   irëjpë irëjpë then

   ‘He went up high and then...’ (Cuento de las ratas por AnFo : 8)

1. ti waijtaton nwajtë wejsapë

   ti ti hsy

   waijtaton waijta -ton mouse-pl

   nwajtë nwajtë -∅ dance-ipfv

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   ‘The mice were dancing.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 9)

1. sakunkai sakunkai

   sakunkai sakunkai S.

   sakunkai sakunkai S.

   ‘Sakunkai, Sakunkai.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 10)

1. "sakunkai" ta ta irëjpë "sakunkai"

   sakunkai sakunkai S.

   ta ta -∅ say-ipfv

   ta ta like

   irëjpë irëjpë then

   sakunkai sakunkai S.

   ‘“Sakunkai”, they said, and then “Sakunkai”.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 11)

1. wurijyampïjkë kantajnë tawara rë wejsapë

   wurijyampïjkë wurijyam -pïjkë woman-dim

   kantajnë   ***

   tawara tawara too

   rë rë emp

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   ‘The female was singing, too.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 12)

1. tëwï naikonton ti tawara

   tëwï tëwï 3pro

   nai =konton nai -∅ =konton do-ipfv=pl

   ti ti hsy

   tawara tawara too

   ‘They did like this.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 13)

1. okï yëni tajne ya soj soj soj

   okï okï chicha

   yëni yëni -∅ drink-ipfv

   ta =jne ta =jne 3pro=pl

   ya ya erg

   soj soj splash

   soj soj splash

   soj soj splash

   ‘They drank chicha, glug glug.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 14)

1. tajne naijpëtiri warë

   ta =jne ta =jne 3pro=pl

   naijpëtiri naij -pëti -ri do-plur-ipfv

   wa =rë wa =rë thus=emp

   ‘They did like this.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 15)

1. irëjpë tëwï waijtatomo nwajtëri

   irëjpë irëjpë then

   tëwï tëwï 3pro

   waijtatomo waijta -tomo mouse-pl

   nwajtëri nwajtë -ri dance-ipfv

   ‘Then the mice were dancing.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 16)

1. waijtatomo ëjwenakase

   waijtatomo waijta -tomo mouse-pl

   ëjwenakase -se vomit-pst

   ‘The mice vomited.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 17)

1. irë wejtane ti

   irë irë 3ana.inan

   wejtane wej -tane cop-cncs

   ti ti hsy

   ‘Although this was the case,’ (Cuento de las ratas por AnFo : 18)

1. pïrarë ti iwenaru wejsapë

   pïrarë pïrarë neg.exist

   ti ti hsy

   iwenaru i- wena -ru 3-vomit-pert

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   ‘their vomit was not there.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 19)

1. wenaru pïrarë irëjpë ti

   wenaru wena -ru vomit-pert

   pïrarë pïrarë neg.exist

   irëjpë irëjpë then

   ti ti hsy

   ‘There was no vomit.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 20)

1. ta ti ta tëwï waraijtokomo ya

   ta ta -∅ say-ipfv

   ti ti hsy

   ta ta like

   tëwï tëwï 3pro

   waraijtokomo waraijtokomo man

   ya ya erg

   ‘said the man (?).’ (Cuento de las ratas por AnFo : 21)

1. sujtase ti wejsapë

   sujtase -se urinate-pst

   ti ti hsy

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   ‘He urinated.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 22)

1. aaa usukuru morone ta, wïrë usujta ta ne

   aaa aaa ah

   u =sukuru u =suku -ru 1=urine-pert

   morone morone hurting

   ta ta like

   wïrë wïrë 1pro

   u =sujta u =-∅ 1=urinate-ipfv

   ta =ne ta =ne like=ints

   ‘My urine hurts, I will urinate.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 23)

1. warë sujtase

   wa =rë wa =rë thus=emp

   sujtase -se urinate-pst

   ‘Then he urinated.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 24)

1. irëjpë ta ti ta konopo wejsarë konopo wejsarë

   irëjpë irëjpë then

   ta ta -∅ say-ipfv

   ti ti hsy

   ta ta like

   konopo konopo rain

   wejsarë wej -sarë come-imn

   konopo konopo rain

   wejsarë wej -sarë come-imn

   ‘Then they said: “it’s raining, it’s raining”.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 25)

1. ta ti ta waijtatomo ya

   ta ta -∅ say-ipfv

   ti ti hsy

   ta ta like

   waijtatomo waijta -tomo mouse-pl

   ya ya erg

   ‘...said the mice.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 26)

1. irëjpë pïrarë ti warë irëjpë warë

   irëjpë irëjpë then

   pïrarë pïrarë neg.exist

   ti ti hsy

   wa =rë wa =rë thus=emp

   irëjpë irëjpë then

   wa =rë wa =rë thus=emp

   ‘Then there was nothing.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 27)

1. irëjpë tawejka yawë

   irëjpë irëjpë then

   tawejka tawejka -∅ dawn-acnnmlz

   yawë yawë loc

   ‘Then, in the morning...’ (Cuento de las ratas por AnFo : 28)

1. waijtatomojpë ijtëse ti

   waijtatomojpë waijta -tomo -jpë mouse-pl-pst

   ijtëse ij- të -se 3-go-pst

   ti ti hsy

   ‘The mice went away.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 29)

1. tipasekontomo warë irëjpë pïrarë

   tipase =kontomo tipa -se =kontomo go_in_group-pst=pl

   wa =rë wa =rë thus=emp

   irëjpë irëjpë then

   pïrarë pïrarë neg.exist

   ‘They left and were gone.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 30)

1. ëjwenakajpë tainpëtiri waraijtokomo tëwï

   ëjwenakajpë -jpë vomit-pst.acnnmlz

   tainpëtiri ta- in -pëti -ri 3p-see-plur-ipfv

   waraijtokomo waraijtokomo man

   tëwï tëwï 3pro

   ‘The man saw their vomit.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 31)

1. waraijtokomo ya inpëti ti

   waraijtokomo waraijtokomo man

   ya ya erg

   inpëti in -pëti -∅ see-plur-ipfv

   ti ti hsy

   ‘He saw it.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 32)

1. irëjpë ti wenakajpë mare pïrarë ti

   irëjpë irëjpë then

   ti ti hsy

   wenakajpë -jpë vomit-pst

   mare mare rel.inan

   pïrarë pïrarë neg.exist

   ti ti hsy

   ‘Then there was nothing of their vomit.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 33)

1. ëkëtë mërë ëkï

   ëkëtë ëkëtë where

   mërë mërë med.inan

   ëkï ëkï chicha

   ‘Where is the chicha?’ (Cuento de las ratas por AnFo : 34)

1. ëkï ta rë pïrarë wenarujpë ta rë pïrarë

   ëkï ëkï chicha

   ta ta like

   rë rë emp

   pïrarë pïrarë neg.exist

   wenarujpë wena -ru -jpë vomit-pert-pst

   ta ta like

   rë rë emp

   pïrarë pïrarë neg.exist

   ‘The chicha was gone and so was the vomit.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 35)

1. ta ti wejsaj ti tëwï

   ta ta -∅ say-ipfv

   ti ti hsy

   wejsaj wej -saj cop-pst

   ti ti hsy

   tëwï tëwï 3pro

   ‘...he said.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 36)

1. waijtatomo nwajtë mare

   waijtatomo waijta -tomo mouse-pl

   nwajtë nwajtë -∅ dance-ipfv

   mare mare still

   ‘The mice were dancing.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 37)

1. ëjtë kërëjpë yawë nwajtëkonton ti wejsapë waijta

   ëjtë ëj -të house-npert

   kërëjpë kërëjpë old

   yawë yawë loc

   nwajtë =konton nwajtë -∅ =konton dance-ipfv=pl

   ti ti hsy

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   waijta waijta mouse

   ‘In the old house the mice were dancing.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 38)

1. sukase nwajtëri irëjpë ti warë

   sukase sukase all

   nwajtëri nwajtë -ri dance-ipfv

   irëjpë irëjpë then

   ti ti hsy

   wa =rë wa =rë thus=emp

   ‘They were all dancing, then.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 39)

1. tipapëjsejne waijtajne

   tipapëjse =jne tipa -pëj -se =jne go_in_group-plur-pst=pl

   waijta =jne waijta =jne mouse=pl

   ‘The mice went away.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 40)

1. ajpachi yaka pïnika ëkëjna neke wonse

   ajpachi ajpachi undergrowth

   yaka yaka all

   pïnika pïnika prob

   ëkëjna ëkëj -na where-nmlz

   neke neke cntr

   wonse won -se enter-pst

   ‘Probably to the woods, who knows where they went.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 41)

1. tëwï ajpachi yaka wonse pïnika tëwï

   tëwï tëwï 3pro

   ajpachi ajpachi undergrowth

   yaka yaka all

   wonse won -se enter-pst

   pïnika pïnika prob

   tëwï tëwï 3pro

   ‘Maybe they went to the woods.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 42)

1. tëwï ma tase makë ya

   tëwï tëwï 3pro

   ma ma rst

   tase ta -se say-pst

   makë makë mom

   ya ya erg

   ‘That’s what my mother said.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 43)

1. tawara ma ta ti wejsapë tëwï

   tawara tawara too

   ma ma rst

   ta ta -∅ say-ipfv

   ti ti hsy

   wejsapë wej -sapë cop-pst

   tëwï tëwï 3pro

   ‘That’s all she said.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 44)

1. waraijtokon maniki irëjpë ijtëse

   waraijtokon waraijtokon man

   maniki maniki rel.anim

   irëjpë irëjpë then

   ijtëse ij- të -se 3-go-pst

   ‘Then the man went.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 45)

1. tïwïj yaka waraijtokomo manikijpë

   tïwïj t- ïwïj -∅ 3-house-pert

   yaka yaka all

   waraijtokomo waraijtokomo man

   manikijpë   ***

   ‘The man went to his house.’ (Cuento de las ratas por AnFo : 46)